Τετάρτη 11 Μαρτίου 2015

Πρόληψη περιστατικών βίας στο νηπιαγωγείο


Αξιοποίηση Δύο Στοχαστικών Προσεγγίσεων για την Πρόληψη Περιστατικών Βίας στο Νηπιαγωγείο.

(Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, τευχ.  97  σελ.114- 119)


Μαρία Κουτή
Κυριακή Μέλλιου*

Η Βία στο Πλαίσιο της Τυπικής Εκπαίδευσης
Η εκδήλωση περιστατικών βίας αποτελεί ένα φαινόμενο που εμφανίζεται σε όλα τα κοινωνικά περιβάλλοντα. Εκφοβιστικά και επιθετικά περιστατικά καταγράφονται έντονα στο χώρο του σχολείου, ακόμη και στο νηπιαγωγείο.  
Η ενδοσχολική βία και ο εκφοβισμός αποτελούν πλέον κοινωνικό πρόβλημα σύμφωνα με τα αποτελέσματα σχετικών ερευνών που διεξάγονται στα σχολεία. Οι όροι που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν το φαινόμενο είναι: «ενδοσχολική βία», «εκφοβισμός» και «θυματοποίηση». Ορίζουν μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός σχολείου (Ε.Ψ.Υ.Π.Ε., 2013).
Σύμφωνα με τον Olweus (1991), ο σχολικός εκφοβισμός είναι η επανειλημμένη και για αρκετό χρονικό διάστημα έκθεση του μαθητή σε αρνητικές πράξεις άλλου ή άλλων μαθητών που εκδηλώνονται ως μορφές βίαιης ή επιθετικής συμπεριφοράς. Ο Rigby (2008b) ορίζει τον εκφοβισμό ως «τη συστηματική κατάχρηση δύναμης στις διαπροσωπικές σχέσεις». Γενικότερα θεωρείται ως η εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βίαιη συμπεριφορά, μεγάλου ή/και δυνατού μαθητή ή ομάδας μαθητών προς ένα μικρότερο και αδύναμο (νοητικά, με αναπηρίες, παιδιά από μειονότητες, διαφορετικής φυλής, χρώματος, θρησκείας), με σκοπό να τον βλάψει (Τσιάντης, 2011).
Μπορούμε να διακρίνουμε δύο είδη εκφοβισμού, τον άμεσο που εκφράζεται με ευθείες σωματικές ή λεκτικές επιθέσεις προς το θύμα και τον έμμεσο που περιλαμβάνει τη συκοφαντία, τη χειραγώγηση των φιλικών σχέσεων και το σκόπιμο αποκλεισμό από μία ομάδα (Γιαννακούρα, 2011).  Οι λεκτικές μορφές εκφοβισμού, όπως τα παρατσούκλια και το σκληρό πείραγμα αναφέρονται συχνότερα από το σωματικό εκφοβισμό ή έμμεσες μορφές εκφοβισμού, όπως ο αποκλεισμός (Rigby, 2008b). Φαίνεται όμως ότι οι πιο επιζήμιες εκφοβιστικές πράξεις, σύμφωνα με δηλώσεις των παιδιών-θυμάτων, είναι όσες εμπίπτουν στον έμμεσο ή σχεσιακό εκφοβισμό (Rigby & Bagshaw, 2001).
Η προσέγγιση του εκφοβισμού υπό το πρίσμα της ανάλυσης της προσωπικότητας αποδίδει το φαινόμενο στην επιθετική προσωπικότητα του δράστη και την εσωστρεφή και συνεσταλμένη προσωπικότητα του θύματος (Γιαννακούρα, 2011). Τα χαρακτηριστικά των παιδιών -θυτών σύμφωνα με ερευνητές είναι: επιθετικότητα ή αντιδραστικά πρότυπα συσχέτισης με τους άλλους, περιορισμένες θετικές διαπροσωπικές δεξιότητες, χαμηλή ή υπερβολικά διογκωμένη αυτοεκτίμηση, μειωμένες ικανότητες για δημιουργικό παιχνίδι, χρήση εχθρικού/αντικοινωνικού λεξιλογίου, ανασφαλή εσωτερικά λειτουργικά πρότυπα, συσσωρευμένα μαθησιακά προβλήματα, ανώριμες μορφές σκέψης/έντονο εγωκεντρισμό, έλλειψη προοπτικής στο μέλλον, καθυστερήσεις στη γλωσσική ανάπτυξη, περιορισμένες ικανότητες εσωτερίκευσης κανόνων και περιορισμένες ικανότητες επίλυσης προβλημάτων (Dodge, 2000; Kauffman, 2001; Frick & Morris, 2004; Κουτή & Ποταμιάνου, 2013). Κυρίως όμως, η εκφοβιστική συμπεριφορά έχει συνδεθεί με την έλλειψη ενσυναίσθησης, καθώς έρευνες έδειξαν ότι οι θύτες παρουσιάζουν στατιστικά σημαντική χαμηλότερη βαθμολογία στην κλίμακα «αντίληψης της οπτικής γωνίας του άλλου» (Rigby, 2008b).
Από την άλλη πλευρά, σύμφωνα με μελέτες της Εταιρείας Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και το Εφήβου (Ε.Ψ.Υ.Π.Ε., 2013) τα παιδιά που γίνονται θύματα εκφοβισμού και βίας είναι δυνατόν να νιώσουν έντονο άγχος και αισθήματα ανασφάλειας, να έχουν φοβίες, να παρουσιάσουν σχολική άρνηση, να απουσιάζουν συχνά από το σχολείο, να οδηγηθούν σε σχολική αποτυχία, να εμφανίσουν μαθησιακές δυσκολίες, ψυχοσωματικά προβλήματα όπως πονοκεφάλους, πόνους στην κοιλιά, διαταραχές ύπνου ενούρηση καθώς και κατάθλιψη.
Το Νηπιαγωγείο δυστυχώς δε μένει ανεπηρέαστο από συγκρούσεις και περιστατικά επιθετικότητας. Σύμφωνα άλλωστε με έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί σε αρκετά δείγματα παιδιών, η επιθετικότητα αγγίζει τον υψηλότερο δείκτη στην ηλικία των τριών ετών (Hasan, Drolet, & Paquin, 2003). Η μετάβαση των παιδιών από την οικογένεια στο οργανωμένο περιβάλλον του Νηπιαγωγείου και η προσπάθεια ένταξής τους σε ομάδες συνομηλίκων, αποτελεί μια δύσκολη περίοδο με αρκετές προκλήσεις. Όπως υποστηρίζει η Γουργιώτου (2008) τα παιδιά που εκφράζουν στο νηπιαγωγείο επιθετικές συμπεριφορές είναι συχνά παιδιά που απορρίπτονται από τους συμμαθητές τους και στη συνέχεια γίνονται τα ίδια θύματα βίαιων συμπεριφορών από άλλα παιδιά. Επιπλέον, η εμφάνιση περιστατικών βίας μπορεί να επηρεάζεται και από τα συνολικά χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος της τάξης του νηπιαγωγείου, όπως την οργάνωση του χώρου, το σχεδιασμό των δραστηριοτήτων, τη στάση του εκπαιδευτικού καθώς και τη σύνδεση οικογένειας-νηπιαγωγείου (Γουργιώτου, 2008).
Λαμβάνοντας υπόψη τους κινδύνους που εγκυμονεί η εξάπλωση των περιστατικών ενδοσχολικής βίας, το Υπουργείο Παιδείας με σχετική εγκύκλιο (18890/Γ2/14-2-2011) προχώρησε στην αποτύπωση καλών πρακτικών σχολικών μονάδων για την πρόληψη και αντιμετώπιση της βίας και επιθετικότητας μεταξύ μαθητών. Ανάμεσα στις δέκα οδηγίες που προτείνονται, θα θέλαμε να εστιάσουμε στην ενίσχυση του ρόλου των μαθητών ως προς τη διαδικασία επίλυσης συγκρούσεων, που περιγράφεται μέσα από τη δημιουργία ομάδων φιλίας ή διαμεσολάβησης. Σύμφωνα μάλιστα με ερευνητικά στοιχεία, οι μαθητές αυτοί αποκτούν μεγαλύτερη αυτοεκτίμηση και θετική στάση απέναντι στο σχολείο και τους άλλους, ενώ διαπιστώνεται σταθερή μείωση των προβλημάτων συμπεριφοράς (Coleman & Deutsch, 2001; Νικολάου, 2007).

Σχεδιασμός Προγραμμάτων Πρόληψης της Βίας στο Νηπιαγωγείο αξιοποιώντας τις Προσεγγίσεις των «Έξι Σκεπτόμενων Καπέλων» και της «Ορατής Σκέψης» Πολλά είναι τα μοντέλα διαχείρισης προβλημάτων και επιθετικής συμπεριφοράς που έχουν διατυπωθεί και αξιοποιούνται από τους εκπαιδευτικούς στα πλαίσια σχολικών παρεμβάσεων. Ενδεικτικά αναφέρονται το οικολογικό μοντέλο (Stormashak & Dishion, 2002), και οι οικοσυστημικές τεχνικές όπως η τεχνική της αναπλαισίωσης, η τεχνική της κερκόπορτας και η τεχνική της ενθάρρυνσης (Κουτή & Ποταμιάνου, 2010). Στο παρόν άρθρο ωστόσο, προτείνονται δύο στοχαστικές προσεγγίσεις για την πρόληψη περιστατικών σχολικής βίας. Ο λόγος προκύπτει από τη σημαντική συμβολή της σκέψης, στην προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού. Μάλιστα στο Πιλοτικό Αναλυτικό Πρόγραμμα για το Νηπιαγωγείο αναφέρεται ότι «η σκέψη βοηθάει στην αναζήτηση τρόπων επίλυσης συγκρούσεων, αντιμετώπισης δυσκολιών και αυτενέργειας, ενώ είναι απαραίτητη στη διαχείριση των συναισθημάτων και στην αυτορρύθμιση της συμπεριφοράς» (Π.Σ.Ν., 2011).  
Τα Έξι Καπέλα Σκέψης-Edward de Bono: Πρόκειται για μία προσέγγιση που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη διερεύνηση διαφορετικών απόψεων και σκεπτικών επί μίας πολύπλοκης κατάστασης ή πρόκλησης (Cosy Lab, 2013). Βασίζεται στην ανάπτυξη της πλευρικής σκέψης (lateral thinking), στην έμμεση δηλαδή προσέγγιση ενός προβλήματος από διαφορετικές οπτικές γωνίες (Wikipedia 2013).
Προκειμένου να ενισχύσει την εναλλακτική σκέψη ο de Bono πρότεινε έξι καπέλα σκέψης με διαφορετικά χρώματα, τα οποία αντικατοπτρίζουν τις διαφορετικές οπτικές του υπό εξέταση προβλήματος. Πιο συγκεκριμένα (The de Bono Group 2013):
Το Άσπρο Καπέλο (Αφορά αποκλειστικά τα διαθέσιμα στοιχεία και τις πληροφορίες του περιστατικού που διερευνάται. Δεν περιλαμβάνει ερμηνείες παρά μόνο αντικειμενική γνώση).
Ο/η νηπιαγωγός παρουσιάζει εικόνες που ανταποκρίνονται σε περιπτώσεις παιδιών που εμφανίζουν προβληματική συμπεριφορά (είτε ως θύτες είτε ως θύματα). Προκαλεί συζήτηση αξιοποιώντας ερωτήσεις όπως:
-          Τι συμβαίνει σε αυτό το παιδί;
-          Με ποιες λέξεις θα μπορούσες να το περιγράψεις;
-          Του λείπει άραγε κάτι; Τι;
Το Κόκκινο Καπέλο (Υποδηλώνει τα συναισθήματα, τα προαισθήματα και τις εικασίες σχετικά με το περιστατικό εμπερικλείοντας υποκειμενική εμπειρία).
Προκειμένου να ενισχυθεί η ενσυναίσθηση των παιδιών χρησιμοποιούνται κατά την παρατήρηση εικόνων ερωτήσεις όπως:
-          Τι νιώθεις όταν βλέπεις ένα παιδί έτσι;
-          Μπορείς να περιγράψεις πως αισθάνεται;
-          Μήπως νιώθουν και άλλοι συμμαθητές σου όπως κι αυτό το παιδί;
Το Κίτρινο Καπέλο (Συμβολίζει την αισιοδοξία. Η σκέψη επικεντρώνεται στα πλεονεκτήματα και ανιχνεύει τα μελλοντικά οφέλη μιας λύσης).
Τα παιδιά σε μικρές ομάδες συνεργάζονται για να βρουν απάντηση σε ερωτήσεις όπως:
-          Τι λύσεις μπορούμε να βρούμε για να βοηθήσουμε αυτό το παιδί;
-          Με ποιο τρόπο μπορούμε να το βοηθήσουμε;
-          Τι θα αλλάξει εάν βρούμε λύση για το πρόβλημά του;
Το Μαύρο Καπέλο (Εντοπίζει τις δυσκολίες, τους κινδύνους τα εμπόδια και τις αρνητικές επιπτώσεις που ενέχει η προτεινόμενη λύση).
Ο/η νηπιαγωγός διαβάζει στα παιδιά τις καταγραφές του προηγούμενου καπέλου και τα ξανακαλεί να σκεφτούν πάνω στις ακόλουθες ερωτήσεις:
-          Μπορείτε να πραγματοποιήσετε όλες τις ιδέες σας;
-          Ποιες δυσκολίες έχετε;
-          Μήπως κάποια από τις ιδέες σας δεν είναι χρήσιμη σε αυτό το παιδί;
Το Πράσινο Καπέλο (Εστιάζει στη δημιουργικότητα και την ανοιχτή σκέψη. Εμπεριέχει εναλλακτικές λύσεις για το υπό διερεύνηση περιστατικό).
Στοχεύοντας στην ανάπτυξη του ατομικού αισθήματος ευθύνης και στην ενίσχυση του ρόλου των ίδιων των παιδιών για την επίλυση φαινομένων βίας, ο/η νηπιαγωγός χρησιμοποιεί προτροπές όπως:
-          Είναι βέβαιο ότι μπορείτε να τα καταφέρετε.
-          Μπορείτε να σκεφτείτε καινούριες ιδέες.
-          Προσπαθήστε να βρείτε λύσεις που μπορείτε να τις πραγματοποιήσετε.
Το Μπλε Καπέλο (Αξιοποιείται για τον αναστοχασμό και τη σωστή πορεία της διαδικασίας).
Στην ολομέλεια τα παιδιά καλούνται να αξιολογήσουν τα ακόλουθα:
-          Μπόρεσα τελικά να βοηθήσω;
-          Λύθηκε το πρόβλημα;
-          Αισθάνομαι ότι μπορώ να αντιμετωπίσω ένα παρόμοιο πρόβλημα;
Η Ορατή Σκέψη-Harvard Graduate School of Education: Πρόκειται για μία από τις πολλές προσεγγίσεις που συγκροτούν το ερευνητικό πρόγραμμα Project Zero της Παιδαγωγικής Σχολής του Χάρβαρντ. Η «Ορατή Σκέψη» στοχεύει στην ανάπτυξη της στοχαστικής διάθεσης των μαθητών προκειμένου να αναπτύξουν βαθιά κατανόηση του περιεχομένου μάθησης που καλούνται κάθε φορά να προσεγγίσουν (Visible Thinking, 2013). Με τον όρο «στοχαστική διάθεση» περιγράφεται η δημιουργική νοοτροπία που εντοπίζει μαθησιακές ευκαιρίες και τις αξιοποιεί ανάλογα με τους στόχους που κάθε φορά θέτει (Ritchhart & Perkins, 2008). Η προσέγγιση οργανώνεται γύρω από στοχαστικά ιδεώδη (Thinking Ideals), που αντικατοπτρίζουν τους στόχους, τις προσπάθειες και τα ενδιαφέροντα που κινητοποιούν τη σκέψη και είναι τα ακόλουθα (Visible Thinking, 2013): α) Το Ιδεώδες της Κατανόησης (Understanding Ideal), β) το Ιδεώδες του Δικαίου (Fairness Ideal), γ) το Ιδεώδες της Αντικειμενικότητας (Truth Ideal) και δ) το Ιδεώδες της Δημιουργικότητας (Creative Ideal).
Κάθε Ιδεώδες αποτελείται από διαφορετικές ρουτίνες σκέψης (thinking routines), ανοιχτές και ευέλικτες στρατηγικές, σχεδιασμένες έτσι ώστε να προωθούν το είδος σκέψης που απαιτείται σε κάθε περίσταση (Salmon, 2010).
Για την οργάνωση ενός προγράμματος πρόληψης βίας στο νηπιαγωγείο προτείνεται η αξιοποίηση ρουτίνων σκέψης που ανήκουν στο ιδεώδες του Δικαίου το οποίο στοχεύει να ευαισθητοποιήσει τους μαθητές ως προς τη διαχείριση συγκρούσεων και σύνθετων συναισθηματικών καταστάσεων.
Ρουτίνα του Κύκλου Διαφορετικών Απόψεων (Circle of Viewpoints): Πρόκειται για ρουτίνα που ωθεί τα παιδιά να σκεφτούν το περιστατικό από διαφορετικές οπτικές ώστε να το κατανοήσουν καλύτερα. Με αυτόν τον τρόπο αναπτύσσουν βαθύτερη επίγνωση της κατάστασης που προσεγγίζουν.
Αφόρμηση μπορεί να αποτελέσει ένα περιστατικό επιθετικής συμπεριφοράς, η αφήγηση ενός σχετικού παραμυθιού ή η παρακολούθηση ενός βίντεο. Άξονες στους οποίους καλούνται να σκεφτούν τα παιδιά μπορεί να είναι:
-          Ποιος αντιμετωπίζει πρόβλημα;
-          Ποιος ή ποιοι το έχουν προκαλέσει;
-          Ποιος έφταιγε; Γιατί;
-          Ποιος θα ωφεληθεί εάν δοθεί λύση;
Ρουτίνα Απόδοσης Δικαιοσύνης στο Παρόν, Μέλλον και Παρελθόν (Making it Fair Now-Then-Later): Πρόκειται για ρουτίνα που δίνει τη δυνατότητα στα παιδιά να εντοπίσουν και να αξιολογήσουν επιλογές που θα μπορούσαν να κάνουν μια συμπεριφορά ή μία κατάσταση δίκαιη-κατάλληλη για όλους τους εμπλεκόμενους.
Οι αφορμήσεις μπορεί να είναι παρόμοιες με αυτές της προηγούμενης ρουτίνας. Όλα τα παιδιά καλούνται αρχικά να συμφωνήσουν ότι το περιστατικό είχε αρνητικές επιπτώσεις για κάποιον από τους εμπλεκόμενους. Στη συνέχεια χωρίζονται σε τρεις ομάδες (Παρελθόν, Παρόν, Μέλλον). Κάθε ομάδα καλείται να συγκεντρώσει ιδέες για δράσεις σχετικές με:
α) αποφυγή του περιστατικού στο παρελθόν
β) επίλυση του περιστατικού στο παρόν
γ) δημιουργία συμβολαίου για πρόληψη ανάλογων περιστατικών στο μέλλον. 

Αποδεχόμενοι τις προτάσεις των εποικοδομιστών για τα οφέλη που αποκομίζουν τα μικρά παιδιά όταν αναδεικνύουν την εμπειρία τους σε καταστάσεις που έχουν νόημα για τα ίδια, φαίνεται πως η αξιοποίηση στοχαστικών προσεγγίσεων μπορεί τελικά να συμβάλλει στη δημιουργία νοηματοδοτημένων και άρα αποτελεσματικών προγραμμάτων πρόληψης περιστατικών βίας στο Νηπιαγωγείο.  

Βιβλιογραφία
Γιαννακούρα, Α. (2011). Σχολικός εκφοβισμός και σχολικό κλίμα στο γυμνάσιο. Διπλωματική Εργασία στο Μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Πολιτισμός». Αθήνα: Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.
Coleman, P. & Deutsch. M. (2001). Introducing Cooperation and Conflict Resolution into School: A System Approach, in D. J. Christie et al. (eds), Peace, Conflict and Violence: Peace Psychology for the 21st Century, Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.
Cosy Lab (χ.χ) Έξι καπέλα Σκέψης. Προσπελάστηκε Σεπτέμβριο 28, 2013 από http://cosy.ds.unipi.gr/wiki/index.php/Six_Thinking_Hats
Γουργιώτου, Ε. (2008). Διαχείριση προβλημάτων επιθετικής συμπεριφοράς στο νηπιαγωγείο. Στο Γεωργογιάννης, Παντελής (επιμ.), Νέο Εκπαιδευτικό Υλικό του ΥΠΕΠΘ-Αξιολόγηση και Διοίκηση Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης, 356-365. Πάτρα.
Dodge K.A., (2000). Conduct Disorders, in A. J. Sameroff, M. Lewis, & S. M. Miller (Eds.), Handbook of Developmental Psychopathology, 2nd edition (447-463). New York: Klewer Academic /Plenum Publishers.
Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. (χ.χ.). Ενδοσχολική βία και εκφοβισμός. Αιτίες, επιπτώσεις και αντιμετώπιση. Ανακτήθηκε 14 Οκτωβρίου 2013, από το δικτυακό τόπο http://www.epsype.gr/images/gia_goneis.pdf
Frick P. J. & Morris A. S., (2004), Temperament and developmental pathways to conduct problems. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 33, 54-68.
Hasan, R., Drolet, M. & Paquin, M. (2003). Les conduites violentes chez les enfants de 3 a 6 ans: Comprendre pour mieux intervenir, στο Γουργιώτου, Ε. (2008), Διαχείριση προβλημάτων επιθετικής συμπεριφοράς στο νηπιαγωγείο. Νέο Εκπαιδευτικό Υλικό του ΥΠΕΠΘ-Αξιολόγηση και Διοίκηση Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης, 356-365. Πάτρα.
Kauffman J. M., (2001), Characteristics of emotional and behavioral disorders of children and youth (7th edition), Columbus: Merill Prentice Hall.
 Κουτή Μ, & Ποταμιάνου Α,( 2010). Προβλήματα συμπεριφοράς στην προσχολική και πρωτοσχολική ηλικία, Τεχνικές και στρατηγικές αντιμετώπισης. Από τη θεωρία στην πράξη. Αθήνα: Εκδόσεις  Έλλην

Κουτή, Μ. & Ποταμιάνου, Α. (2013). Προβλήματα συμπεριφοράς των νηπίων στο σχολείο. Στο Μέλλου, Ε. (επιμ.) Βοήθημα εκπαιδευτικού μικρών παιδιών. Θεωρία και Πράξη, 58-67. Ανακτήθηκε από το δικτυακό τόπο http://dipe-anatol.att.sch.gr/013/me310813.pdf
Νικολάου, Σ. Μ. (2007). Η επικοινωνία στην παιδαγωγική σχέση ως παράγων διαμόρφωσης και καλλιέργειας του ψυχοσυναισθηματικού κλίματος της σχολική τάξης, στο Μακρή-Μπότσαρη, Ε. (επιμ.) Θέματα Διαχείρισης προβλημάτων Σχολικής, Τάξης τόμος Α. Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.
Olweus, D. (1991). Bully/Victim problems among school children: Basic facts and effects of a school based intervention program. In D. J. Pepler & K. Rubin (Eds.), The development and treatment of childhood aggression (pp. 411-448). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Πρόγραμμα Σπουδών Νηπιαγωγείου (2011). Μαθησιακές Περιοχές. 2ο Μέρος. Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.
Rigby, K. (2008b). Children and Bullying. Victoria: Blackwell Publishing.
Rigby, K. & Bagshaw, D. (2001). What hurts? The reported consequences of negative interactions with peer among Australian school children. Children Australia 26(4), 36-41.
Ritchhart, R. & Perkins, D. (2008). Making Thinking Visible. Educational Leadership 65(5), 57-61.
Salmon, A. (2010). Engaging young children in thinking routines. Childhood Education, 86(3), 132–137.
Stormashak, E. & Dishion, T. (2002). An ecological Approach to Child and Family Clinical and Counselling Psychology. Clinical Child and Family. Psychology Review, 5(3), 197-216.
The de Bono Group (2013) Author-date system. Six Thinking Hats. Retrieved October 13, 2013 from http://www.debonogroup.com/six_thinking_hats.php
Τσιάντης, Ι. (2011). Εκφοβισμός και Βία στα Σχολεία. Η σημασία της πρόληψης. Παρουσίαση στην Ημερίδα ΚΕΔΕ «Επικοινωνία δίχως βία για σχολεία δίχως βία». Αθήνα: Βιομηχανικό Επιμελητήριο, 15 Οκτωβρίου 2011.
Visible Thinking (2013) Author-date system. Visible Thinking. Retrieved October 4, 2013 from http://www.old-pz.gse.harvard.edu/vt/VisibleThinking_html_files  
Wikipedia (2013) Author-date system. Lateral Thinking. Retrieved October 24, 2013 from http://en.wikipedia.org/wiki/Lateral_thinking



*Η Κουτή Μαρία είναι Σχολική Σύμβουλος Προσχολικής Αγωγής, κάτοχος master Φιλοσοφίας και υποψήφια διδάκτωρ Φιλοσοφίας στο Τμήμα Φ.Π.Ψ του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Η Μέλλιου Κυριακή είναι Νηπιαγωγός, κάτοχος master στο Σχεδιασμό και Ανάπτυξη Εκπαιδευτικών Μονάδων και υποψήφια διδάκτωρ στο Τμήμα Νηπιαγωγών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου